Η Βιβλιοθήκη της Μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών

Από την ίδρυση της, η βιβλιοθήκη της μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών είχε κεντρικό ρόλο στον καθημερινό βίο της μοναστικής αδελφότητας. Με το πέρασμα των αιώνων ο πλούτος των συλλογών της υπήρξε απόδειξη της ιστορικής συνέχειας του μοναστηριού. Αυτή η συνέχεια διαταράχθηκε τον Ιούνιο του 1917 με τη διαρπαγή σχεδόν του συνόλου των χειρογράφων και κωδίκων της από τον Βουλγαρικό στρατό. Κατά τις επόμενες δεκαετίες, η επιστημονική κοινότητα αντέδρασε σε αυτή την απώλεια επιχειρώντας την παλαιογραφική ανασύσταση της βιβλιοθήκης της μονής Προδρόμου. Πολύτιμη είναι η προσφορά των μελετητών που ασχολήθηκαν και συνεχίζουν μέχρι σήμερα τη συστηματική επεξεργασία των χειρογράφων της μονής που εμφανίστηκαν μετά από χρόνια στις συλλογές του Ινστιτούτου Ivan Dujčev στη Σόφια της Βουλγαρίας.

Ωστόσο, τη βιβλιοθήκη της μονής Τιμίου Προδρόμου δεν συνιστούσαν μόνο τα χειρόγραφα και οι τόμοι των συλλογών της αλλά και οι χώροι που διαχρονικά στέγασαν τη μελέτη, την αντιγραφή και τη συγγραφή κειμένων και καταλόγων. Τα άδεια ράφια του καλαίσθητου ξύλινου επίπλου στον τρίτο όροφο του μοναστηριακού πύργου, που υπήρξε ο τελευταίος χώρος της βιβλιοθήκης πριν τη λεηλασία της, έχουν ιδιαίτερη σημασία και συμβολισμό. Τόσο ο χώρος όσο και το έπιπλο αποτελούν αποδείξεις της λειτουργίας της. Η ύπαρξη τους προσδίδει φυσική υπόσταση στη βιβλιοθήκη ενώ παράλληλα υπογραμμίζει την απουσία των συλλογών της από το μοναστήρι.

Ο τρίτος όροφος του πύργου διαδέχθηκε άλλους, παλαιότερους χώρους του μοναστηριακού συγκροτήματος που φιλοξένησαν τη βιβλιοθήκη στο πέρασμα των αιώνων. Η επιλογή των χώρων και η οργάνωση τους αντανακλούν σημαντικές παραμέτρους της ιστορίας της μονής Προδρόμου και κατά συνέπεια αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια της πολιτιστικής της κληρονομιάς.

Η βιβλιοθήκη εντός του καθολικού ναού

O πρώτος χώρος που φιλοξένησε βιβλία και χειρόγραφα της μονής βρισκόταν εντός του καθολικού ναού, αφιερωμένου στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Συγκεκριμένα, η πρώτη βιβλιοθήκη πιθανότατα στεγαζόταν στον όροφο του δυτικού τμήματος του καθολικού που σήμερα καταλαμβάνει το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου. Η λειτουργία βιβλιοθηκών εντός των καθολικών ναών μοναστηριών συνιστούσε γνωστή πρακτική στο βυζαντινό μοναστικό βίο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μονή της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη όπου η περίφημη βιβλιοθήκη του Θεόδωρου Μετοχίτη στεγαζόταν στον όροφο του βορείου διαμερίσματος του καθολικού (α΄ μισό 14ου αι.). Με το πέρασμα των χρόνων, οι ποικίλες δυσκολίες που αντιμετώπισε η Μονή, ιδίως από το τέλος του 16ου έως και τα μέσα του 18ου αιώνα, φαίνεται πως δημιούργησαν νέες συνθήκες οι οποίες επηρέαζαν τη λειτουργία της βιβλιοθήκης μέσα στο καθολικό. Οι οικονομικές δυσκολίες αλλά και η πολιτική αστάθεια και η ανασφάλεια είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση των μελών της κοινότητας αλλά και τη δημιουργία της ανάγκης για την αποτελεσματικότερη φύλαξη των θησαυρών της. Έτσι, ο Χριστοφόρος Δημητριάδης μνημονεύει τη φύλαξη βιβλίων και κωδίκων στα υπόγεια της νότιας πτέρυγας των κελιών των μοναχών. Ο Ευάγγελος Στράτης αναφέρει ότι στις αρχές του 20ου αιώνα οι μοναχοί διατηρούσαν κρύπτες εκτός του μοναστηριακού συγκροτήματος για τα πολύτιμα αντικείμενα της μονής ανάμεσα στα οποία σίγουρα συμπεριλαμβάνονταν και κάποιοι από τους κώδικες της βιβλιοθήκης. Σε αυτές τις κρυψώνες μπόρεσαν να διασώσουν κειμήλια και εικόνες από τη Βουλγαρική επιδρομή του 1917. Προκύπτει λοιπόν ότι κατά τη μακρά περίοδο της Τουρκοκρατίας, και ιδιαίτερα σε δυσχερείς περιόδους για τη μονή Προδρόμου, η βιβλιοθήκη ήταν διασκορπισμένη σε χώρους οι οποίοι όπως είναι κατανοητό εξυπηρετούσαν περισσότερο τη φύλαξη των πολύτιμων συλλογών παρά τις ανάγκες μελέτης, αντιγραφής και συγγραφής των μελών της κοινότητας.

Η βιβλιοθήκη στον οχυρό πύργο

Χρειάστηκαν αιώνες για να ανασυσταθεί η βιβλιοθήκη της μονής Προδρόμου και να στεγασθούν οι διασκορπισμένες συλλογές στον ίδιο χώρο. Ο χώρος αυτός ήταν ο ανώτερος όροφος του οχυρού πύργου με τις χαρακτηριστικές αντηρίδες, που καταλαμβάνει τη νοτιοδυτική γωνία του μοναστηριακού συγκροτήματος και ο οποίος το 1876 μετατράπηκε σε βιβλιοθήκη. Η ιστορία της μετασκευής του τρίτου ορόφου του μοναστηριακού πύργου σε βιβλιοθήκη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά τον ρόλο των πύργων στη μοναστική ζωή και τη σημασία της μοναστηριακής βιβλιοθήκης.

Ο πύργος ήταν αρχικά ψηλότερος κατά έναν ολόκληρο όροφο όπως αυτό είναι εμφανές στη χαλκογραφία του 1761 που διασώζει την παλαιότερη μορφή του κτίσματος.

 Λεπτομέρεια χαλκογραφίας της Μονής Προδρόμου, Βιέννη 1761

(Αρχείο μονής Τιμίου Προδρόμου Σερρών).

Το κτίριο απεικονίζεται με έναν επιπλέον πλατύτερο όροφο που στηρίζεται στις τέσσερις τοξοστοιχίες που ενώνουν τις ανώτερες απολήξεις των κάθετων εξωτερικών αντηρίδων του πύργου.  Είναι ξεκάθαρο ότι η στέγαση της βιβλιοθήκης, οι συλλογές της οποίας βρίσκονταν σκορπισμένες σε διάφορους χώρους και κρύπτες του μοναστηριακού συγκροτήματος, αποτελούσε προτεραιότητα για το μοναστήρι. Όπως σημειώνει ο Χριστοφόρος, ήταν ευκαιρία να συνταχθεί ένας λεπτομερής κατάλογος της συλλογής της μονής και να αναδιοργανωθεί η βιβλιοθήκη της. Η κοινότητα της μονής Τιμίου Προδρόμου είχε αποφασίσει να αναδείξει τη διάσημη βιβλιοθήκη της στεγάζοντάς την σε έναν από τα εξέχοντα κτίρια του μοναστηριακού συγκροτήματος.

Ο μετασχηματισμός του ερειπωμένου πύργου σε βιβλιοθήκη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

                                     

Ο πύργος και το παρεκκλήσι του Ευαγγελισμού με το κτίριο του Συνοδικού, Μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών (φωτ. Ν. Μπακιρτζή).

Είναι κατ’ αρχήν φανερό ότι το συνεργείο που ανέλαβε το έργο επέλεξε να μην επιδιορθώσει και να ανασκευάσει τον ανώτερο όροφο, αλλά να διασώσει την υπάρχουσα κατάσταση. Με τη χρήση ξυλοδεσιών και μεταλλικών στοιχείων, τα ανώτερα τμήματα της σωζόμενης τοιχοποιίας δέθηκαν και σταθεροποιήθηκαν. Στη συνέχεια, κατασκευάσθηκαν τα τόξα που συνέδεσαν τις εξωτερικές αντηρίδες του πύργου και αποτέλεσαν τη βάση της νέας, οκτάπλευρης στέγης του πύργου. Αποτέλεσμα αυτών των εργασιών, μαζί με κάποιες μετατροπές στο εσωτερικό του πύργου, ήταν η δημιουργία ενός ευρύχωρου και λειτουργικού χώρου για τη βιβλιοθήκη της μονής. Νέα παράθυρα ανοίχθηκαν στον νότιο τοίχο για τον καλύτερο φωτισμό της. Ένα εντυπωσιακό έπιπλο κατασκευάσθηκε για τους πολυάριθμους τόμους της συλλογής. Το έπιπλο, με τρεις πλευρές σε σχήμα Π, καταλαμβάνει μέχρι σήμερα το βόρειο τμήμα του δωματίου. Ωστόσο, επειδή δεν ταιριάζει απόλυτα στην κάτοψη του χώρου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κατασκευάσθηκε τμηματικά εκτός του πύργου. Στη συνέχεια το έπιπλο ανελκύθηκε εξωτερικά του κτιρίου, πιθανώς σε τρία μέρη, και τοποθετήθηκε στη θέση του πριν την ολοκλήρωση της ανωδομής.

                 

Το έπιπλο της βιβλιοθήκης στον τρίτο όροφο του πύργου, Μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών (φωτ. Ν. Μπακιρτζή).

Στο εσωτερικό της στέγης, η διαμόρφωση ενός ξύλινου τρούλου επικαλυμμένου με σοβά προσέδωσε μεγαλοπρέπεια στο χώρο της βιβλιοθήκης. Η πολυέξοδη επιλογή της κατασκευής αυτού του θόλου ίσως να εξηγείται από την ανάγκη υπενθύμισης της εκκλησίας του Ευαγγελισμού στον ανώτερο όροφο του μοναστηριακού πύργου. Αυτή ήταν η βιβλιοθήκη που υποδέχθηκε σημαντικούς επισκέπτες της μονής στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα: τον Πέτρο Παπαγεωργίου το 1894, τον Γεώργιο Λαμπάκη το 1905, τον Ivan Ivanić to 1906, τον Σερραίο Ευάγγελο Στράτη και τον Nikodim Kontakov το 1909, και τον Κωνσταντίνο Ζησίου το 1914. Τα θλιβερά γεγονότα του 1917 και μακρά περίοδος πολιτικοοικονομικής αστάθειας που ακολούθησε στην ευρύτερη περιοχή, οδήγησαν στην ερήμωση της βιβλιοθήκης και σταδιακά του οικοδομήματος του πύργου.

Μπακιρτζής Ν., Η βιβλιοθήκη της μονής Τιμίου Προδρόμου: οι χώροι στέγασής της, Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την οθωμανική κατάκτηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή, πρακτικά Β΄ επιστημονικού συνεδρίου, τομ. β΄, Σέρρες 2013, 741-758.